فرش و گلیم چه تفاوتی با هم دارند؟
ما در سایت خوانساری راگ تصمیم گرفته‌ایم که در این یادداشت کوتاه به یکی از پرتکرارترین سوالات در مورد فرش و گلیم پاسخ دهیم: اینکه فرش و گلیم اساساً چه فرقی با هم دارند؛ بنابراین اگر این مطلب را تا پایان بخوانید اطلاعاتی در زمینه تفاوت بافت، نقشه، نگهداری و شستشوی فرش و گلیم به دست می‌آورید.
در کل باید گفت فرش از لحاظ هنری در جایگاه بالاتری نسبت به گلیم قرار دارد؛ این تفاوت‌ها را می‌شود در ظاهر، ساختار و حتی کاربرد این آثار هنری با یکدیگر دید. این تفاوت‌ها را در ادامه این مطلب با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم. با ما همراه باشید!
بافت فرش و گلیم
بهتر است پیش از توضیح جزئیات به سراغ مفهومی پایه‌ای برویم و به دو سوال «فرش چیست؟» و «گلیم چیست؟» پاسخ دهیم.
فرش دست‌بافتی با ساختار تار و پود است که در آن تکه‌های نخ بر روی تار گره زده می‌شوند. و گلیم حاصل رد شدن پود از لابه‌لای تارهاست.
نقشه فرش و قالی
نقشه اولین تفاوت فرش و گلیم است. برای بافندگان فرش یادگیری نقشه‌خوانی مرحله قبل از یاد گرفتن گره زدن و بافت فرش است؛ چرا که هر فرش با نقشه‌ای جداگانه بافته می‌شود.
نقشه‌ها یا با خطوط منحنی (گردان) ترسیم می‌شوند و یا با خطوط شکسته (هندسی). دسته دوم (هندسی) قدمت بیشتری دارند؛ اما پیاده کردن نقشه قالی به چهار روش انجام می‌شود: ۱- نقشه‌های نقطه‌چین‌شده. ۲- نقشه‌هایی که بخشی از آن را نقطه‌چین کرده‌اند و بخش دیگر آن فاقد نقطه است. ۳- نقشه‌های فاقد نقطه‌چین هستند. ۴- استفاده از تصویر یا نقاشی بدون نقطه‌چین.
در روش اول طراح نقشه را روی کاغذ شطرنجی پیاده می‌کند و سپس طرح نقطه می‌خورد و بعد از آن رنگ‌های زمینه و گل و برگ‌ها روی آن پیاده می‌شوند (البته ممکن است اول مرحله رنگ‌آمیزی گلبرگ‌ها انجام شود و بعد از آن نقطه‌چین را پیاده کنند). استفاده از این روش باعث می‌شود طرح بدون اشتباه و در ابعاد استاندارد پیاده شود.
روش دوم برای وقتی است که بخواهند یک طرح ظریف را روی کاغذ شطرنجی پیاده کنند؛ بنابراین خانه‌های شطرنجی جوابگوی نیاز نقشه نیست و از نقطه‌چین استفاده می‌شود.
در نقشه‌های بدون نقطه‌چین کاغذ شطرنجی فقط رنگ‌آمیزی شده و تنها بافندگان بسیار ماهر می‌توانند آن را با دقت بالا اجرا کنند.
در روش آخر هم بافندگان نقاشی یا عکس را در کاغذ شطرنجی به وسیله یک شبکه مربع به شیوه‌ای تقسیم می‌کنند که در هر صد گره یک مربع وجود داشته باشد. این نوع بافندگی هم به مهارت و تجربه بسیاری نیاز دارد.
بافت گلیم
گلیمها اغلب از پشم و پنبه بافته می‌شوند و کمتر پیش می‌آید که از الیاف ارزشمندی مثل ابریشم برای بافت آنها استفاده شود. گلیم بر مبنای گره زدن تار به پود ساخته نمی‌شود و همان طور که پیش‌تر اشاره کردیم آنها را با روشی متفاوت از فرش می‌بافند؛ این آثار هنری اغلب پشمی با رد کردن تار از زیر و روی پود بافته می‌شود و سپس با فشرده‌سازی شکل می‌گیرد. به طور دقیق‌تر یعنی تار و پود گلیم بعد از در هم آمیختن با جسمی سنگین به نام دفتین (که البته در قالی‌بافی هم به کار می‌رود) شانه می‌خورد و این کار موجب استحکام گلیم می‌شود.
بنا بر آنچه تا اینجا گفتیم احتمالاً برای شما خوانندگان گرامی خوانساری راگ واضح است که گلیمها به دلیل نوع بافت مسطح و یکنواختشان فاقد پرز هستند در حالی که سطح فرش پرز دارد. این تقاوت‌‌های ظاهری، سخت‌تر بودن بافت فرش، مواد اولیه متفاوت، زمان بافت و لطافت فرش است که ارزش آن را از گلیم متفاوت می‌کند.
نقشه گلیم
همان طور که گفتیم فرق اساسی قالی و گلیم در نقشه آنهاست. همان طور که گفتیم فرش نقشه‌ای دقیق دارد و این دقت تا جایی پیش رفته است که مناطق مشهور فرش‌بافی مثل تبریز، کاشان و… نقشه‌های قابل تشخیصی دارند و هر کجای جهان که فرشی طبق اصول نقشه آن شهرها و مناطق بافته شود ذیل آثار آن شهر و منطقه دسته‌بندی می‌شود.
اما تفاوت فرش و گلیم در همین جا است. گلیم نقشه مشخص و اصولی ندارد و طرح هر یک از آنها به ذوق هنری بافنده‌اشان مربوط می‌شود؛ اما این نکته هم قابل چشم‌پوشی نیست که همین طرح‌های از سر ذوق نیز رفته رفته طوری از نسلی به نسل بعد منتقل شده‌اند که گلیم‌های مناطق مختلف را نیز با کمی دقت می‌توان شناسایی کرد و از گلیم منطقه‌ای دیگر بازشناخت.
علاوه بر این، نقشه گلیم از نقشه قالی و فرش ساده‌تر نیز هست. بیشتر گلیمها با اشکال هندسی طراحی شده‌اند. به طور کلی تنوع و جزئیات طرح گلیمها به دلیل غیاب نقشه دقیق محدود است اما خروجی این مسئله یکی از دلایل محبوب بودن امروزه این آثار هنری است. گلیمها طراحی‌های خلوت‌تر و مینیمال‌تری دارند و تطبیق دادن آنها با فضای خانه کار ساده‌تری است؛ علاوه بر این گلیم، ضمن ارزشمند بودن، نسبت به فرش قیمت کم‌تری هم دارد.
شست‌وشوی فرش و گلیم
اشاره کردیم که بافت قالی و گلیم با هم متفاوت است. فرش بافته‌ای پرزدار و گلیم بافته‌ای مسطح و بدون پرز است؛ این تفاوت عاملی است که باعث یکسان نبودن شیوه شست‌وشوی گلیم و فرش می‌شود. شستن فرش به دلیل بافت آن دشوارتر است. هر فرش بسته به نوع بافت و موادی که با آن بافته شده بین ۱ تا ۵ میلیمتر پرز دارد. به همین دلیل است که برای شستن آن باید از آب فشار قوی و برس‌های صنعتی استفاده کرد و چرک را از لابه‌لای پرزهای فرش بیرون کشید؛ اما شستن گلیم به خاطر مسطح بودن آن ساده‌تر است و تنها با استفاده از شوینده‌ای معمولی و یک برس می‌توان آن را شست اما در هنگام شست‌وشو باید مواظب نخ‌های گلیم که از پشت آن نمایان هستند بود که پاره نشوند؛ البته ناگفته نماند که شستن گلیم‌های پشمی به دلیل جذب آب و سنگین شدن دشواری‌های خود را دارد.
زیلو، زیراندازی دیگر!
زیلوها هم نوعی دیگر و اغلب پنبه‌ای از زیراندازهای سنتی ایرانی‌اند که معمولاً به شکل یک‌رو یا دورو دیده می‌شوند. زیلو بیشتر در مناطق گرم و کویری بافته می‌شود و نقش و شیوه بافت آن شباهت بسیاری به بافت حصیر دارد. زیلوها هم از لحاظ رنگ، نوع نخ و نوع بافت با فرش‌ها و گلیمها متفاوت‌اند.
گلیم‌فرش: ترکیب گلیم و فرش ماشینی
اگلیم‌فرش محصولی است که کارخانه‌های فرش ماشینی با الگوبرداری از شیوه بافت گلیم تولید می‌کنند. این کارخانه‌ها بی‌نقصی و عدم وجود محدودیت در طرح فرش را با شیوه بافت گلیم ترکیب کرده و گلیم‌فرش را به بازار عرضه کرده‌اند. طبیعی است که برای بافت این محصولات ماشینی از الیاف مصنوعی استفاده می‌شود؛ البته به دلیل امکان بهره‌بردن از نخ‌هایی با قطرها و رنگ‌های متنوع و داشتن ظاهری بسیار آراسته و به طبع قیمت پایین‌تر گلیم‌فرش‌ها نسبت به آثار دستی سنتی، این محصولات نظر عده زیادی از مخاطبان را در بازار به خود جلب می‌کنند.
امیدواریم این مطلب خوانساری راگ توانسته باشد به سوالاتتان درباره تفاوت قالی و گلیم پاسخ دهد.
شما می‌توانید برای مشاهده گلیمها و فرش‌هایی در طرح‌ها و با نقوش مختلف به سایر بخش‌های این وب سایت مراجعه کنید و همچنین اگر سوال دیگری دارید، در بخش نظرات برای ما بنویسید.ت