محبوب ترین طرح های فرش دستبافت

آشنایی با کلیاتی درباره فرش

فرش‌های دستباف ایرانی، فارغ از جنس و منطقه‌ای که در آن تولید می‌شوند، همگی با تکنیک‌‌های مختلف گره‌زنی بافته می‌شوند؛ البته بعضی از فرش‌ها هم بدون گره بافته می‌شوند که می‌شود گفت ارزش و عمری ندارند و بیشتر فرش‌نما هستند!
بافندگان نخ را با شیوه‌هایی خاص دور تار چله می‌زنند. تکنیک گره‌های استفاده‌شده طبق ظرافت مورد نیاز برای پیاده کردن نقشه انتخاب می‌شود. علاوه بر این باید اشاره کنیم که برخی بافندگان گره‌های سفت‌تر و برخی از آنها گره‌های شل‌تری هنگام بافت می‌زنند و از این رو است که می‌گویند فرش‌بافی هنری است که خروجی آن علاوه بر متریال، طرح و نقشه به شخص بافنده نیز بستگی دارد؛ به عبارت دیگر علی‌رغم فرش ماشینی که فشار گره‌ها در همه جای نقشه و همه فرش‌های بافته‌شده یکسان است، فشار دست هر بافنده با فردی دیگر متفاوت است و این موضوع باعث منحصربه‌فرد بودن هر فرش دستباف می‌شود.

ما در وبسایت خوانساری راگ تصمیم گرفتیم برای توضیح بهتر این موضوع ابتدا برخی از مفاهیم پایه در بافت فرش را به اختصار توضیح دهیم تا شما با دانستن آنها بتوانید بهترین انتخاب را انجام دهید.

چند مفهوم پایه‌ای درباره فرش

تار و پود:

تار به نخ‌های عمودی گفته می‌شود که از بالا تا پایین فرش کشیده شده است. وجود تار برای حفظ ساختار فرش ضروری است، چون گره‌ها دور تار زده می‌شود. انتهای آزاد نخ‌های تار ریشه فرش را تشکیل می‌دهند.  پود هم بین رشته‌های تار قرار می‌گیرد تا گره‌ها را ثابت نگه دارد. نخ پود قبل و بعد از هر رج گره از بین تارها رد می‌شود و قالیباف با شانه محکم روی پود می‌کوبد تا ردیف گره‌ها محکم شود و فرش بافت منسجمی پیدا کند.

چله و پرز:

زیربنای فرش: به چله و نخی که برای بافت فرش به کار برده می‌شود پرز می‌گویند. پرز در بعضی فرش‌ها بلند و پرپشت و در بعضی دیگر بسیار کوتاه استفاده می‌شود. پرز کوتاه‌تر باعث می‌شود تا نقشه جلوه بیشتری پیدا کند و بهتر دیده شود. در مجموع می‌شود گفت فرش اعلاء پرز کوتاه‌تر و گره‌های ریزتری دارد و فرش‌هایی که پرزشان بلندتر است اغلب با گره‌های درشت‌تری بافته شده‌اند و مرغوبیتشان کمتر از دسته دیگر است و به طبع قیمت پایین‌تری هم دارند.
چله فرش معمولاً با پشم، پنبه یا ابریشم و گاهی ترکیبی از دو جنس نخ تهیه می‌شود که به آن چله‌کشی می‌گویند. نخ پنبه، پشم و ابریشم برای بافت زمینه فرش به کار برده می‌شود. موی بز یا شتر نیز برای بافت زمینه کاربرد دارد. نخ‌های بافت زمینه روی چله، تشکیل‌شده از نخ‌هایی است که بر روی تار و پود گره زده می‌شود.

متریال:

علی‌رغم فرش‌های ماشینی، فرش‌های دستباف اغلب از نخ‌های غیرترکیبی و طبیعی بافته می‌شوند که از میان آنها می‌شود به ابریشم، کرک، پشم، نخ یا پنبه اشاره کرد.

انواع گره‌های فرش ایرانی

مهم‌ترین تفاوت فرش‌های مناطق مختلف با یکدیگر در گره‌های آنهاست؛ بنابراین دراین بخش یادداشت کوتاه خوانساری راگ تصمیم گرفتیم به اختصار انواع گره‌ها در فرش ایرانی را نیز توضیح دهیم.

به طور کلی گره‌ها به دو دسته کلی فارسی و ترکی تقسیم می‌شوند.
وجه تسمیه گره‌های ترکی از این رو است که قالی‌های مناطق ترک‌نشینی مثل گنجه، قره‌باغ، تبریز، هریس، شیروان، همدان و انواع مختلف دستباف‌های قشقایی فارس با این نوع گره بافته می‌شوند. قالی‌های سنندج هم با گره ترکی بافته می‌شود.
گره فارسی را قالیبافان مناطق فارس‌نشین اراک، مشهد، بیرجند، کرمان، اصفهان، نائین، کاشان و قم استفاده می‌کنند.

در گره‌های ترکی  پرز فرش به دور دو تار زیر و رو گره می خورد و در گره‌های فارسی پرز فرش به دور یک تار گره خورده و از پشت تار بعدی بیرون میاید که برحسب جهت بر دو نوع است:

-گره فارسی چپ به راست

– گره فارسی راست به چپ

آشنایی با چند شهر صاحب سبک

همان طور که می‌دانید فرش های ایرانی اغلب براساس محلی که در آن بافته شده‌اند نامگذاری می شوند. بدون شک تا به حال نام چندین شهر را در مبحث فرش دستباف شنیده‌اید. از شهرهای صاحب سبک در قالی‌بافی می‌شود کاشان، تبریز، قم، نائین، اردبیل، اصفهان، بجنورد، مشهد، همدان و… را نام برد.

قالی‌های هر منطقه بر اساس نقشه، رنگ‌های غالب و متریال استفاده‌شده در بافتشان از یکدیگر قابل تفکیک هستند. برای مثال فرش‌های قمی به کیفیت بالای کار بافندگان آن و متریال ابریشمی و یا پشمی خود شناخته می‌شوند. قالی‌های شهر قم اغلب با گره‌های تعداد بالا بافته می‌شوند که پیش‌تر اشاره کردیم این موضوع سبب ظرافت بیشتر و مشخص‌تر بودن نقشه فرش می‌شود و بنابراین رابطه‌ای مستقیم با مرغوبیت فرش دارد. فرش‌های قم طرح‌های متنوعی دارند که آنها را از مناطق مختلف ایران وام گرفته‌اند. در قالی‌بافی این شهر گاهی بخشی از جزئیات فرش از ابریشم بافته می‌شود و گاهی هم فرش را تماماً با ابریشم می‌بافند که به ابریشم قم معروف است.

از دیگر شهرهایی که قالی‌های محبوبی دارند می‌شود به کاشان اشاره کرد. این فرش‌ها در کاشان و روستاهای اطراف آن بافته می‌شوند. برجسته‌ترین فرش‌های کاشان در دوره صفویه بافته شده‌اند. این قالی‌ها از گره‌های ایرانی با تراکم بسیار بالا، تار و پودی از پنبه و موادی با کیفیت بسیار مرغوب تولید می‌شوند. الگوهای فرش کاشان شامل قاب‌بندی آذینی، طرح‌هایی از طاقچه‌ها و درختان و نقش‌های برجسته و تمام‌گلدار است که به زیبایی طراحی شده‌اند. رنگ زمینه و غالب فرش کاشان آبی، قرمز و بژ است.

فرش اصفهان یکی دیگر از این فرش‌های محبوبی است که نام منطقه را با خود یدک می‌کشد. برای بافت این فرش‌های مرغوب اغلب از طرح کاشی‌کاری‌های مساجد و باغ‌های شهر و کاخ‌ها الهام گرفته شده است. فرش‌های اصفهان از نظر الگو، طرح و متریال بسیار مرغوب هستند. مشخصه آنها ضخامت کم و تراکم گره بسیار بالا (الگوی شاه عباس صفوی) است؛ اما طرح‌هایی دیگر مانند اشکال حیوان و انسان نیز در فرش‌های اصفهان استفده شده‌اند.

آخرین فرشی که در این مطلب خوانساری راگ به آن اشاره می‌کنیم قالی نائین است. این فرش‌ها از شهرت و محبوبیت بالایی دارند و متریال به کار رفته در آنها و همچنین طرز بافتشان بسیار مرغوب است. تراکم گره قالی‌های نائین بسیار بالاست (اغلب بیش از یک میلیون گره در هر متر مربع!) در فرش‌های ارزشمدتر از الیاف پشمی به همراه تارهای ابریشمی استفاده می‌شود و در برخی دیگر از الیاف ابریشمی هم در تار و هم در پود آنها استفاده شده است. در فرش نائین الگوی مدالی در وسط به همراه نقوش اسلیمی و نقوش گل از طرح‌های بسیار متداول هستند. شباهت این فرش‌ها به قالی‌های شهر همسایه خود یعنی اصفهان چشم‌گیر است.

محبوب‌ترین نقشه‌های فرش‌های دستباف

حال که به شکلی تیتروار با انواع گره‌ها و مناطقی که از آنها در فرش‌بافی استفاده می‌کنند آشنا شدید بهتر است درباره نقشه‌های محبوب ایرانی هم کمی بدانید.

یکی از ویژگی‌هایی که با توجه به آن یک فرش را به منطقه‌ای خاص نسبت می‌دهند نقشه آن فرش است. برای مثال نقشه‌های هریس و ماهی در فرش‌های تبریز دیده می‌شوند و از نقشه‌های محبوب فرش‌های ایرانی محسوب می‌شوند.

زمینه نقشه هریس، که مربوط به شهری به همین نام و در نزدیکی تبریز است، اغلب به رنگ کرم، مسی یا مشکی است. هریس نقشه‌ای است با طرح‌های هندسی و شکسته. ترنج لوزی یا هشت‌گوش دارد و در قدیم به علت سرمای شدید با تعداد گره پایین‌تر و در نتیجه ضخیم‌تر از امروز بافته می‌شدند.

نقشه ماهی هم یکی دیگر از نقشه‌های بسیار محبوب ایرانی است. از مرکز تا لچک نقشه ماهی به صورت لوزی است و زمینه آن اغلب سورمه‌ای، کرم و مسی است.
طرح درختی یکی دیگر از طرح‌های بسیار محبوب است. این طرح از درختان و شاخه و برگشان الهام گرفته است و ممکن است در کنار طرح درختان پرندگان و حیواناتی نیز دیده شوند که در آن صورت طرح درختی حیوان‌دار نیز نامیده می‌شوند. اگر کنار درختان و حیوانات شکارچی هم در طرح دیده شود به آن درختی شکارگاه می‌گویند. یکی از نقشه‌های بسیار متداول، محبوب و زیبای فرش‌های ایرانی طرح شکارگاه است که یکی از قدیمی‌ترین نقوش قالی ایرانی است. این طرح یادآور داستان‌های دلاوران و شاهان ایرانی و مراسم شکار است و به طور معمول مختص طبقه مرفه و خاندان سلطنتی بوده است. امروزه نیز این طرح خواهان زیادی دارد و در شهرهای تبریز، اصفهان، کاشان و قم جهت بافت فرش دستبافت استفاده می‌شود.

آخرین نقشه محبوبی که به آن اشاره می‌کنیم طرح محرابی است. این طرح برگرفته از محراب نماز، یعنی محل نماز خواندن امام جماعت است.

همه نقشه‌های نام‌برده‌شده در این مطلب از نقشه‌های محبوب میان ایرانیان است اما طرح فرش‌های ایرانی بسیار متنوع است و نقوش ذکرشده تنها بخش کوچک و محبوبی از آنها را پوشش می‌دهد.

ضمن این که امیدواریم این مطلب خوانساری راگ توانسته باشد اطلاعات مفید پایه‌ای در زمینه فرش را به شما منتقل کرده باشد، از شما دعوت می‌کنیم برای مشاهده فرش‌هایی با طرح‌ها و نقشه‌های متنوع دیگر به بخش محصولات وبسایت خوانساری راگ نیز مراجعه فرمایید.