تاریخچه کوتاه فرش در ایران
قدمت فرش به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. ایرانیان در ابتدا برای گرم کردن محل زندگی خود از پوشش بدن حیواناتی مثل گوسفند، بز یا حتی ببر و پلنگ و انباشت قسمت‌های نرم گیاهان مانند برگ‌ها استفاده می‌کردند. به مرور زمان تهیه این زیراندازها دچار تغییراتی شد و در نهایت به بافتن قطعاتی به شکل فرش‌ها و با استفاده از پشم حیوانات منتهی شد؛ بنابراین می‌توانیم بگوییم که بافت فرش و زیرانداز در واقع اقدامی حیاتی برای تامین آسایش زندگی مردم محسوب می‌شد. رفته رفته و با گسترش استفاده از ابریشم و پیشرفت در کارهای دستی، بافت نقش‌ها و طرح‌های مختلف به روی فرش، تلفیق صنعت نساجی و رنگرزی با ذوق و استعداد، فرش‌بافی به هنری بدل شد که از نسلی به نسل بعد بین مردم گسترش پیدا کرد.
فرش‌ها و قالی‌های ایرانی در جهان با طرح‌های بسیار متنوع، استفاده از رنگ‌های گوناگون و بافته شدن در اندازه‌های مختلف شناخته می‌شوند. این هنرهای دستی بی‌نظیر به طور معمول نام خود را از منطقه یا شهری که در آن بافته می‌شوند و یا نام قبیله‌ای که به طور سنتی آن‌ها را می‌بافند می‌گیرند.
شما در این یادداشت کوتاه خوانساری راگ می‌توانید به طور خلاصه با تاریخچه هنر بافت فرش، معنای برخی نمادها و رنگ‌های پرتکرار در نقوش فرش‌ها، سرگذشت قدیمی‌ترین فرش جهان و تاریخچه صنعت فرش‌بافی پس از اسلام آشنا شوید.
هنر بافت فرش
احتمالاً می‌دانید که فرش منسوجی است که از در هم گره زدن رشته‌های نخ بافته می‌شود.
همان طور که در ابتدای متن دیدیم، قدمت بافت فرش به چند هزار سال قبل برمی‌گردد؛ بشر در ابتدا توده‌های گیاهی (مثل پنبه) و حیوانی (مانند پشم) را با دست به نخ تبدیل می‌کرد. بدیهی است که این کار علاوه بر انرژی به مهارت بالایی هم نیاز داشت.
با گذشت زمان و پیشرفت انسان دوک‌های ریسندگی و سپس چرخ‌های مخصوص ریسندگی اختراع شدند و کار انسان را در تولید نخ ساده‌تر کردند. آشنایی با فنون رنگرزی و استفاده از رنگ‌های طبیعی مانند گیاهان رنگی سبب شد انسان‌ها ذوق و هنر خود را بیش از پیش وارد فرش‌بافی کنند و این موضوع باعث به وجود آمدن فرش‌هایی در رنگ‌ها و نقوش مختلف شد. بدیهی است که طرح‌ها و حتی رنگ‌های استفاده‌شده در بافت فرش‌ها علاوه بر مرتبط بودن به سلیقه مردم هر منطقه، اهمیت فرهنگی هم دارد؛ اغلب طرح‌ها شامل نمادهایی است که مردم هر قوم آن‌ها را از سنن و فرهنگ خود برگرفته و وارد هنرشان کرده‌‌اند، بنابراین می‌شود گفت فرش هر منطقه بازتاب‌دهنده فرهنگ مردم آن منطقه است و جای تعجبی ندارد که فرش‌ها با توجه به طرح و منطقه‌ای که در آن بافته شده‌اند با اسامی مشخصی دسته‌بندی می‌شوند.
فرش، جهان سمبل‌ها
همه ما، چه آن‌هایی که در مورد فرش‌ها و سمبل‌ها تخصص دارند و چه آن‌ها که هیچ اطلاعاتی در این زمینه ندارند، هنگام دیدن فرش‌ها در نگاه اول متوجه تنوع رنگ و طرح آن‌ها می‌شویم. اگر از آن دسته‌اید که اطلاعاتی در این زمینه ندارید می‌توانید در این بخش به طور خلاصه و اشاره‌وار با برخی از این دسته‌بندی‌ها آشنا شوید.
در تمام فرش‌های شرقی، و به طور خاص ایرانی، می‌توان نقش‌ها و الگوهایی را دید که هر کدامشان معنای خاص خود را دارند و با زبانی غنی و نمادین اطلاعات جالبی به ما می‌دهند. این شکل‌ها و الگوها در ترکیب و ارتباط با هم جهانی نمادین را می‌سازند که با فهم آن‌ها می‌توانیم در‌ی به دنیای تاریخ، فرهنگ و حتی عقاید دینی به روی خود باز کنیم. اکثر نمادهای استفاده‌شده در بافت فرش‌های ایرانی، ترکی و قفقازی به باورهای قدیمی و عرفانی مردم این مناطق اشاره دارد. برای مثال حاشیه فرش‌های بیجار را سمبلی از درهای ورودی بهشت می‌دانند. بر بسیاری از فرش‌ها نقوشی از حیوانات مختلف نقش بسته؛ مثلاً عقاب، خروس، طاووس از جمله این نقش‌ها هستند. این پرندگان نمادی از ارتباط‌دهندگان کره زمین (عالم فانی) و آسمان (عالم باقی) دانسته می‌شوند اما این تنها جایی نیست که حیوانات به طور نمادین بر نقوش فرش‌ها ظاهر شده‌اند.
در فرش‌های شرقی، مانند آنچه در برخی گبه‌ها می‌بینیم، صحنه‌هایی از شکار هم به کرات دیده می‌شود. گیاهان و درخت‌ها از نقوش تکرارشونده دیگرند و معمولاً می‌توانیم آن‌ها را در تمام قسمت‌های فرش، از جمله حاشیه و زمینه اصلی، ببینیم. درخت زندگی نیز نمادی است که به طور مکرر از آن استفاده می‌شده است.
علاوه بر نقوش ذکرشده بسیاری از طرح‌های پرتکرار دیگری هم بر روی فرش‌ها دیده می‌شوند که اشاره به آن‌ها در این مقال نمی‌گنجد!
معانی برخی از رنگ‌ها در فرش
اما رنگ‌های استفاده‌شده در فرش‌ها به چه معنا هستند؟
قرمز، یکی از پرتکرارترین رنگ‌ها، نمادی از شجاعت، ثروت و شادی است. سبز به بهشت و بهار اشاره دارد. آبی نمایانگر تنهایی و زندگی بعد از مرگ است. سفید نشانی از پاکی و بی‌گناهی است و زرد نمادی از خورشید دانسته می‌شود.
قالی پازیریک، یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های جهان
نمی‌شود در مورد تاریخچه فرش نوشت و به قالی پازیریک اشاره نکرد! طبق شواهد تاریخی و با توجه به شباهت‌های زیاد این فرش با قالی‌های دوران هخامنشی کارشناسان این فرش را به آن دوران نسبت داده‌اند. همان طور که می‌دانید امپراتوری پارس یک شاهنشاهی باستانی ایرانی است که کوروش کبیر بنیان‌گذار آن بوده.
می‌توان فرش پازیریک را قدیمی‌ترین فرش جهان دانست و تکنیک پیچیده‌ای که در بافتن آن استفاده شده بیانگر قدمت این هنر در میان ایرانیان است.
همان طور که در تصویر زیر می‌بینید زمینه این فرش به رنگ قرمز است- یعنی رنگ زمینه غالب قالی‌های آن دوره. در کناره‌های این فرش می‌توان نقوشی را، مشابه آنچه در نقوش برجسته تخت جمشید دیده می‌شود، مشاهده کرد. این موضوع از شواهد محکم ایرانی بودن فرش پازیریک دانسته می‌شود.
این قالی در سال ۱۳۲۸ شمسی توسط فردی به نام رودنکو در محلی به نام پازیریک در مرز مغولستان و میان کوه‌های آلتایی کشف شد و امروزه در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ از آن نگهداری می‌شود.
فرش ایرانی بعد از ورود اسلام
واضح است که ورود دین اسلام به ایران هنر فرش‌بافی را از رونق نینداخت، هرچند که با توجه به آموزه‌های دین مبین اسلام در ابتدا استفاده از نقوش انسان و سایر جانداران به روی فرش‌ها محدود شد اما حاکمان مسلمان هم برای این هنر ارزش وافری قائل بودند.
پس از ورود اسلام اوج هنر قالی‌بافی در ایران را می‌توان در دوران پادشاهان صفوی دید؛ به طوری که این دوره را «عصر طلایی قالی‌بافی ایران» می‌دانند. نقوش بسیار معروف سنتی فرش‌های ایرانی از جمله فرش‌های اسلیمی، درختی، ترنجی، باغی، گلدانی، شکارگاه، بندی و قابی، محرابی(جانمازی)، حیوان‌دار و افشان را از آورده‌های دوران صفویان می‌دانند.
بعد از دوران صفویان و پس از فراز و نشیب بسیار، در دوران قاجار استقبال جهانی زیادی از فرش ایرانی شد؛ تا جایی که ایران توانایی پاسخگویی به آن را نداشت و نیاز سرمایه‌گذاری در این عرصه احساس شد. این نیاز آغاز رونق صنعت فرش‌بافی در ایران بود. صنعت فرش‌بافی پس از انقلاب اسلامی و امروزه نیز فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته و تجربه می‌کند اما هیچ فراز و نشیبی تا کنون نتوانسته مانع اقبال عمومی مردم در ایران و سایر نقاط دنیا نسبت به این آثار هنری گران‌بها باشد.
امیدواریم خوانساری راگ در این یادداشت کوتاه توانسته باشد اطلاعات مورد نظر شما را به اختصار در اختیارتان قرار داده باشد. شما می‌توانید برای مشاهده فرش‌هایی در طرح‌ها و با نقوش مختلف به سایر بخش‌های وبسایت ما مراجعه کنید و نظرات خود را نیز با ما و دیگر همراهانمان به اشتراک بگذارید.