قالی قشقایی
شاید یادداشت‌های دیگر وبسایت خوانساری راگ را که در آنها به بررسی اجمالی فرش‌ها، نقشه‌های معروف، شهرهای صاحب سبک در قالیبافی دیده باشید. همچنین در آن پست‌ها اشاره کردیم که چه نکاتی باعث می‌شوند تا متخصصان یک فرش را مربوط به شهر یا سبکی خاص بدانند.
یکی از فرش‌های بسیار معروف و پرطرفداری که در یادداشت‌های قبلی کمتر به بررسی‌شان پرداختیم فرش قشقایی است. اگر مایلید درباره این فرش‌ها بیشتر بدانید پیشنهاد می‌کنیم تا این پست خوانساری راگ را بخوانید چرا که در مقاله کوتاه فعلی قصد داریم سراغ قالی‌های قشقایی رفته و شما را کمی با این فرش‌های باارزش و زیبا آشنا کنیم.
قالی قشقایی چیست؟
شاید اولین سوال در مواجهه با فرش قشقایی این باشد که این قالیها در کجا بافته می‌شوند و نامشان از کجا آمده است.
فرش قشقایی از قالی‌های سبک روستایی است که در منطقه قشقایی، در استان فارس و در جنوب ایران بافته می‌شود. به طور کلی نوع گره، متریال استفاده‌شده در بافت قالی، رنگ‌ها و نقشه‌های غالب عواملی‌اند که باعث می‌شوند متخصص‌ها فرش‌های نواحی مختلف را دسته‌بندی کنند و در برخورد با یک فرش آن را به سبکی خاص نسبت دهند. به طور خلاصه باید گفت که در بافت قالی قشقایی از گره‌های فارسی و ترکی (یعنی، به ترتیب، نامتقارن و متقارن) و با تار و پود پنبه‌ای و پشمی و پرز پشمی استفاده می‌شود. از طرح‌های محبوب و رایج این فرش‌ها نیز می‌توانیم به ماهی درهم، بته‌ای و هندسی، محرمات، گیاهی و افشان اشاره کنیم. از رنگ‌های رایج مورد استفاده در نقشه‌های قالی قشقایی هم می‌توانیم قرمز تند (از رنگ‌های مهم و رایج بین این فرش‌ها)، آبی، سرمه‌ای، قهوه‌ای، سفید و کرم را نام ببریم.
اهمیت بافندگی برای قشقایی‌ها
از زمان قدیم بافندگی برای افراد این ایل فعالیتی مهم و حیاتی محسوب می‌شده است. می‌دانید که قالیها پیش از آنکه به عنوان اثری هنری و فرهنگی اهمیت پیدا کنند با هدف تامین آسایش بیشتر بافته می‌شدند. میان ایل قشقایی همیشه در حرکت هم بافت قالی از این رو فعالیتی حیاتی است که به آنها امکان تولید یکی از مایحتاج مهم زندگی‌اشان را می‌دهد. قالی‌های پشمی مقاوم و در عین حال قابل تا شدن هستند و برای جمع شدن یا فرش کردن چادرها و ایجاد تعادل در دمای محیط چادر بسیار مناسب‌اند. سطح قالی‌های قشقایی به طور معمول بیشتر از شش متر مربع نمی‌شود اما قشقایی‌های ساکن‌شده در روستاهایی از جمله سروستان، بوانات، شویه و مهارلو فرش‌هایی با ابعاد بالاتر می‌بافند.
بافت قالی قشقایی
در میان قشقایی‌ها هم زنان نقش کلیدی در قالیبافی را ایفا می‌کنند. آنها در طول دوران کوچ به جمع کردن انواع گیاه‌ها می‌پردازند، سپس آن دسته‌ای را که می‌توان برای رنگرزی استفاده کرد از سایر گیاهان خوراکی و دارویی جدا می‌کنند و در زمان سکونت پشم‌ها را با آنها رنگ کرده و برای استفاده در بافت قالی آماده می‌کنند.
پیش‌تر اشاره شد که در بافت فرش‌های قشقایی، عشایر این منطقه از پشم استفاده می‌کنند؛ با اندکی درنگ استفاده از این متریال برای تار و پود فرش امری نه تنها منطقی، که بدیهی به نظر می‌آید چرا که پرورش دام کار اصلی عشایر است و از این رو دسترسی این گروه به پشم استفاده از این جنس را برای قالیبافی منطقی می‌کند. البته لازم به اشاره است که همه فرش‌های قشقایی الزاماً به دست کوچ‌نشینان قشقایی بافته نمی‌شود و در برخی نواحی که دسترسی به پشم محدودتر است، برای جایگزینی این متریال بیشتر از پنبه و گاهی هم از ابریشم استفاده می‌شود.
دارهای قالی عمودی به دلیل سبک زندگی عشایر و ناهمخوان بودن با آن به دلیل سختی جابجایی و استفاده در چادر اغلب مورد استفاده عشایر قرار نمی‌گیرد؛ به بیانی دیگر عشایر قالی‌باف اغلب به جای دار عمودی از دار افقی استفاده می‌کنند.
نقش‌های قالی قشقایی
به طور کلی باید گفت نقش‌های قالی‌های قشقایی به دو دسته کلی سنتی و منظم تقسیم می‌شوند.
نقش‌های سنتی، همان طور که از نامشان انتظار می‌رود، در طول زمان شکل سنتی خود را حفظ کرده‌اند و کمتر دچار تغییر و تحول شده‌اند. شاید این سوال برایتان پیش بیاید که نقش سنتی در فرش‌های قشقایی در واقع چه طرحی دارند. پاسخ به طور خلاصه این است که خصوصیت مشخص این دسته از قالیها وجود اشکال هندسی نامنظم و پیروی نکردن از الگویی منظم است؛ جالب‌تر اینکه این دسته از قالی‌های قشقایی اغلب بدون نقشه و یا به اصطلاح با ذهنی‌بافی بافته می‌شوند. در نقش‌های سنتی از طرح‌های سنتی راست و شکسته استفاده شده و از قرینه‌سازی و هر گونه نظمی به جز در حاشیه‌ها و ترنج‌ها اجتناب می‌شود.
در نقش‌های منظم تقارن و نظم رعایت می‌شود. این دسته از نقش‌ها اغلب منشا عشایری ندارند و با کمک نقشه بافته می‌شوند. به نام برخی از این نقشه‌ها (مثل محرمات و بته‌ای) در اوایل متن همین پست وبسایت خوانساری راگ هم اشاره کردیم. طراحی این دسته از قالی‌های قشقایی که با نقشه‌های منظم بافته شده‌اند اغلب برداشتی از فرش‌های تمدن‌های شهرنشینی است که به شیوه عشایر ساده‌سازی شده است.
گبه؛ نمودی دیگر از هنر قشقایی
شاید بی‌جا نباشد که پس از معرفی قالی‌های محبوب قشقایی سراغ یکی دیگر از هنرهای دستی مردم عشایر قشقایی رفته و آن را نیز به اختصار معرفی کرده و تفاوتش را با فرش قشقایی توضیح دهیم.
بطور کلی گبه‌ها زیراندازی‌هایی هستند که از پشم حیوانات و با گره‌های درشت بافته می‌شوند. تفاوت عمده گبه با قالیچه در این است که گبه‌ها به دلیل نوع گره و جنسشان پرزهای بلندتر و ضخامت بیشتری دارند؛ به علاوه اینکه گبه اندکی از قالیچه کوچک‌تر است.
گبه‌ها هم مانند قالی‌های قشقایی بر روی دارهای افقی و اغلب به روش فارسی‌باف بافته می‌شوند.
از شباهت‌های گبه‌ها و قالی‌های قشقایی می‌شود به این نکته اشاره کرد که گبه‌ها هم بدون نقشه ذهنی‌بافی می‌شوند و اغلب مملو از طرح‌هایی هندسی یا طرح‌های نمادین سنتی این مردم عشایر است. باید گفت که گبه قشقایی از باکیفیت‌ترین گبه‌های موجود در کشور است.
تفاوت قالیها و گبه‌های قشقایی در چه نکاتی است؟
همان طور که احتمالاً می‌دانید از فاکتورهای مهم جداکننده هر دو نوع بافتنی نقوش آنها، میزان پرز‌ها، گره‌ها و ابعادشان است.
گبه پرزهای بلندتری نسبت به قالی دارد که این موضوع عامل نرم بودن گبه‌ها هم هست اما آنها را از لحاظ کیفی در سطح پایین‌تری از فرش قرار می‌دهد. علاوه بر این تفاوت تعداد پودها عامل تعیین‌کننده بعدی است. در گبه قشقایی از سه تا هشت پود در هر رج استفاده می‌کنند، در حالی که قالی قشقایی در هر رج دو پود دارد. فرق دیگر و البته مهم قالی و گبه قشقایی با یکدیگر در طرح آنهاست؛ با وجود اینکه گبه ممکن است مانند قالی‌های دارای نقش سنتی از اشکال هندسی و نامنظم بافته شده باشد اما در واقع گبه‌های قشقایی دارای برخی نمادهای ویژه خود نیز هستند. طرح ستاره هشت‌پر به عنوان نماد خورشید، شیر رام‌شده، سگ، درخت و مرغ و… از طرح‌های اختصاصی گبه‌های قشقایی هستند. همان طور که بارها اشاره کردیم گبه‌ها با طرح‌هایی ذهنی بافته می‌شوند، بنابراین هیچ دو گبه‌ای را نمی‌توان پیدا کرد که مو به مو شبیه یکدیگر باشند!
نکته آخر در مورد تفاوت این دو اثر دستی هنری قشقایی هم ابعاد آنهاست. قالیها به طور کلی در ابعادی بسیار بزرگ‌تر از گبه بافته می‌شوند.
امیدواریم که با مطالعه این پست خوانساری راگ اطلاعات مورد نظر خود را درباره بافته‌های ایل قشقایی به دست آورده باشید. برای دیدن انواع قالی‌های قشقایی و قیمت آنها می‌توانید به سایر بخش‌های وبسایت ما مراجعه کنید.